Virkjun Hvalár til umræðu í heila öld

Hugmyndir um virkjun Hvalár í Ófeigsfirði á Ströndum eru orðnar nær hundrað ára gamlar og má rekja þær allt til árdaga virkjunarframkvæmda á Íslandi. Hvalá er nefnd á nafn með ýmsum öðrum álitlegum virkjunarkostum á Íslandi í tímaritinu Fylki í maí 1920 þar sem fjallað er ítarlega um raforkumál landsins og þá orkukosti sem Íslendingar stóðu frammi fyrir á þeim tíma.

Þá var Hvaláin talin vera 4-5 m³/s með 200 m fallhæð. Óneitanlega var um nokkuð vanmat að ræða á þessum tíma þar sem áætlanir í dag gera ráð fyrir a.m.k. 15 m³/s úr Hvalá og Rjúkanda og um fimm m³/s úr Eyvindarfjarðará. Einnig er fallhæðin vel yfir 300 og því talsvert meiri en menn áætluðu fyrir heilli öld.

Göngubrúin yfir Hvalá, rétt við árósinn í Ófeigsfirði. Ljósmynd: Gunnar Gaukur Magnússon

Útlendingar og íslenskir fossar

Þegar umfjöllun Fylkis kom á prent fyrir 98 árum hafði fossanefndin svokallaða verið að störfum frá 1917 en henni var m.a. ætlað að kortleggja nýtingarmöguleika íslenskra fossa og endurskoða fossalögin sem sett voru 1907. Lögunum var ætlað að takmarka eignar- og umráðarétt yfir fossum en forsenda laganna var sú að landeigandi ætti vatnsafl þeirra vatna sem féllu á landi hans. Lögin voru þau fyrstu sinnar tegundar og bönnuðu að meginstefnu eignar- og afnotarétt útlendinga á íslenskum fossum. Undanþágur voru mögulegar og var það konungur eða umboðsmaður hans sem gat veitt þær um ákveðinn tíma og með skilyrðum um vatnsnotkunina.

Markmið fossalaganna var ekki að koma í veg fyrir eignaraðild útlendinga heldur var þeim ætlað að gefa stjórnvöldum möguleika á því að hafa áhrif á það hverjir hlutu leyfi og hverjum var synjað. Lögin voru sett að norskri fyrirmynd.

Íslendingar virkja

Almenn umræða um fossa- og orkumál hér á landi hófst í kringum 1900 og var strax tekist á um erlent eignarhald. Sumir sáu fyrir sér að Ísland yrði efnað iðnaðarland á meðan aðrir óttuðust að útlendingar næðu yfirráðum yfir auðlindum og atvinnutækifærum þjóðarinnar.

Þegar fossanefndin var sett á laggirnar af Alþingi síðla árs 1917 voru liðin 13 ár frá því að fyrsta virkjunin til raforkuframleiðslu var sett upp í Læknum í Hafnarfirði árið 1904. Skömmu áður en fossanefndin tók til starfa hófst undirbúningur að virkjun Elliðaánna og lauk þeim framkvæmdum með gangsetningu rafstöðvar árið 1921.

Það var ekki fyrr en árið 1937 sem fyrsta stórvirkjunin á Íslandi var gangsett en það var Ljósafoss-stöð sem var fyrst þriggja virkjana í Soginu. Hinar eru Írafoss-stöð (1953) og Steingríms-stöð (1959). Hér má til gamans sjá slóðir á athyglisverða danska heimildamynd í tveimur hlutum um framkvæmdir við Írafoss-stöðina á árunum 1950-1953. Myndin var framleidd af verktakafyrirtækinu Pihl & Søn í Kaupmannahöfn.